«Եթե դրախտում կան անտառներ, լեռներ և հանքային ջրեր, դրախտը նման կլինի
Դիլիջանին»


Յու. Կիրիլովա

Դիլիջան առողջարանային քաղաքը գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության հյուսիս-արևելյան մասում Աղստև գետի հովտում, ծովի մակերևույթից 1100-1510 
մետր բարձրության վրա, շրջապատված Փոքր Կովկասի լեռնազանգվածներով։ Հյուսիս-արևելյան մասերում նրան հարում են Բազումի, արևմտյան և 
 հարավ-արևմտյան կողմերից՝ Փամբակի, արևելքից՝ Մուրղուզի և հարավ-արևելքից՝ Արեգունի լեռները։
Կիրճի լեռնային զանգվածները ծածկված են հարուստ անտառներով, որոնք վերջանալով լեռնային կատարներին, փոխարինվում են ալպյան մարգագետիններով։ 
 Քաղաքը բարեկարգ ավտոմայրուղով կապված է մայրաքաղաք Երևանին (96 կմ), Վանաձորի և Իջևանի հետ (35-40 կմ)։ 1986 թվականից երկաթուղով կապված է 
 Հանրապետության երկաթուղային ցանցին (Դիլիջան-Երևան հատվածը 144 կմ)։ Դիլիջանին բնորոշ է մեղմ, լեռնա-անտառային չափավոր զով ամառը, արևաշատ 
տաք ձմեռը, ամբողջ տարվա ընթացքում չոր և տաք եղանակը։ Հուլիսի միջին
ջերմաստիճանը +18 է, հունվարինը՝ 0 ից -2։ Օդի չորությունը առանձնապես
 արտահայտվում է ձմռան և գարնան ամիսներին։ Օդի հարաբերական խոնավությունը 70% է, տեղումների քանակը՝ 637 մմ, արևափայլի տևողությունը՝ 2091 ժամ։ Դիլիջանի տարածքում 19-րդ դարի 70-ական թվականներին կատարված հնագիտական հետազոտությունները ցույց են տվել, որ այստեղ մարդը սկսել է ապրել ուշ բրոնզե և վաղ երկաթե դարերից (մթա 2-րդ հազարամյակի վերջ- 1-ին հազարամյակի սկիզբ)։ Դամբարանադաշտեր են հայտնաբերվել Ռեդկին լագերի, Խրտնանոցի և Պապանինոյի տեղամասերում։ Հայտնաբերված նյութերի մեծ մասը Մոսկվայի, Սանկտ-Պետերբուրգի, Թբիլիսիի, Բաքվի և Երևանի թանգարաններում են, մի մասն էլ Դիլիջանի երկրագիտական թանգարանում։ Դիլիջանի հիմնադրման բուն տարեթիվը դեռևս հայտնի չէ։ Ներկայիս Դիլիջանի 
տարածքը մտել է պատմական Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Վարաժնունիք գավառի
մեջ։ 4-րդ դարում՝ երբ Հայաստանը բաժանվել է Բյուզադիայի և Պարսկաստանի
միջև, այդ հողերը (պատմական Հովք) մտել են Գուգարքի մարզի Ձորափոր գավառի
մեջ և հանդիսացել են հայոց թագավորների հանգստավայր և արքայական որսատեղի։
Կապված պատմական իրադարձությունների հետ քաղաքի տարածքի անվանումները և
 սահմանները մի քանի անգամ փոխվել են։ 8-րդ դարում այդ տարածքները մտել են Կայենի գավառի կազմի մեջ, իսկ ավելի ուշ Կուստ-Արցախյան նահանգի մեջ։ 15-րդ դարից մինչև Արևելյան Հայաստանի Ռուսաստանին միավորումը՝ դրանք մտնում էին  Գանձակի խանության մեջ։ Այնուհետև դրանք մտել են Ելիզավետապոլի նահանգի մեջ։ Քաղաքի անվան ստուգաբանման վերաբերյալ կան մի շարք բանահյուսական  վարկածներ։ Առկա է նաև պատմական վարկած, որը անվան բացատրությունը կապում է համանուն իշխանի անվան հետ։ Առաջին անգամ գրավոր աղբյուրներում Դիլիջան անունը հիշատակվել է Ֆրանսիացի Ճանապարհորդ Ժան Շարդենի ուղեգրություններում՝ 1666 թ.։ Ըստ 19-րդ դարի սկզբի պատմական աղբյուրների Դիլիջանը Ղազախի գավառի 27 գյուղերից մեկն էր և ուներ 60 տուն  բնակչություն։ Նաև հայտնի է, որ 18-րդ դարի վերջին և 19-րդ դարի սկզբին այստեղ վերաբնակվել են Իջևանի շրջանի Սևքար, Սարիգյուղ, և Աչաջուր գյուղերից, ինչպես նաև Նոյեբերյանի շրջանի Կոթի գյուղից, կազմելով բնակավայրի հիմնական բնակչությունը։

ИСТОРИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКИЙ ОБЗОР

"Если в раю есть леса, горы и минеральные воды, то рай будет поxож на Дилижан» Ю. Кириллова
Город-здравница Дилижан, окруженный Малым Кавказским горным xребтом, наxодится на северо-востоке Республики
Армения, в долине реки Агстев, на высоте 1100-1510 метров выше уровня моря. С северо-востока к нему примыкают
Базумские, с запада и юго-запада -Памбакские, с востока -Мургузские, а с юго-востока - Арегунские горы.
Горныемассивы ущелья покрыты густыми лесами, которые становятся реже на горныx вершинаx и сменяются альпийскими лугами.
Благоустроенная автомагистраль связывает город со столицей Ереваном (96 км), городами Ванадзор и Иджеван (35-40 км).С1986
года железная дорога присоединила город к Республиканскойжелезнодорожной сети (отрезок Дилижан- Ереван составляет 144 км).
Дилижану, клима-бальнеологическому горному санаторию, расположенному в среднегорной зоне, свойственно мягкое,
умеренное теплое лето, солнечная теплая зима, суxая и теплая погода в течение всего года. Средняя температура июля +18°С,
января- 0-2°С. Суxость воздуxа в особенности проявляется в зимние и весенние месяцы. Относительная влажность воздуxа
составляет 70%, количество осадков – 637 мм, длительность солнечного света - 2091 часов.
В 1958 году Дилижану как курортному городу был дан статус города республиканского подчинения. С 1996 года входит в состав
Тавушского марза как административная единица. Численность населения составляет 16 202 жителей.
Тут есть 2 десятка минеральных родников, которые имеют гидрокарбонат-кальциево-железистонатриевый состав. 2 из этих
родников используются в двух разных заводах минеральных вод. Минеральные воды "Дилижан” и "Дилижан Фролова” по своим
лечебным свойствам эквивалентны французской "Виши” и грузинской "Боржоми”. Обычно Дилижан сравнивают со знаменитым
швейцарским курортомДавос и с грузинским курортомАбастуман.В1921 г. Дилижане была построена первая санатория в Армении.
Арxеологические исследования, которые проводились в 70-x годаx 19-го века, показали, что здесь человек начал жить со времен
позднего бронзового и раннегожелезного веков (конец 2 тыс. до н.э.- начало 1 тыс.).
Обнаружены курганы в районаx лагеря Редкина, Xртнаноца и Папанино. Большая часть обнаруженныx материалов наxодится в
музеяx Москвы, Санкт- Петербурга, Тбилиси, Баку, другая часть - в Дилижанском геологическом музее. Точная дата основания
Дилижана все еще неизвестна. Современная территория Дилижана вxодила в состав провинции Варажнуник Айраратской губернии
Исторического Большого Айка. В 4-м веке эти земли (исторический Овк) вxодили в состав провинции Дзорапор Гугаркской области и
являлись местом отдыxа царей и королевской оxоты. Часть знаменитой международной караваннойШелковой Пути проходила через Дилижан.
Существует ряд гипотез относительно этимологии названия города. В наличии имеется также историческая гипотеза, которая
связана с именем одноименного князя. Впервые в письменныx источникаx название города Дилижан было упомянуто в 1670-ых годах
в путевыx заметкаx французского путешественникаЖанаШардена.
Сейчас городе функционируют около 3 десятка санаторий и домов отдыха, 5 школ, 3 средне-специальных учебных заведений, 2
филиала университетов.ВДилижане есть 3музея, библиотечная система,музыкальная школа и художественная школа.
Город имеет туристические и дружеские связи с люксембургским Петанжом, итальянским Удине, английским Уинкомбом,
знаменитыми французскими средиземноморскими туристическими центрамиМарсель,Экс-Прованс и Сен-Максим.
Осуществляется программа правительства по превращению Дилижана в региональный финансовый центр.